‘Denken zonder leuning’. Samen Hannah Arendt lezen
Geschreven door Hetty Zock
‘Denken zonder leuning’. Nou, dat hebben we geweten. ‘We’, dat is een groepje Geertekerkers die werken of gewerkt hebben in de zorgsector en samen dit boek met essays over vrijheid, cultuur en politiek van Hannah Arendt (1906-1975) lezen. Zij voert je mee in razend moeilijke beschouwingen, gebaseerd op (antieke en moderne) filosofen en politieke denkers. De vraag die we ons daarbij steeds stellen is: Wat zegt dit over onze eigen ervaringen in werk, kerk en zorg?
We hebben verhitte gesprekken, er is verwarring – wat bedoelt ze nu precies? Er is irritatie – zijn die abstracte omwegen via de filosofie nou echt nodig? Maar steeds worden we wel geraakt door een intrigerende gedachte of formulering, die akelig actueel blijkt te zijn.
Arendts denken wordt bepaald door de tijd waarin ze leefde: als joodse vrouw vluchtte zij uit nazi-Duitsland en emigreerde naar Amerika, waar zij veel geschreven heeft over totalitarisme, en over hoe politiek – in de brede zin als geordend samen-leven – op een niet-totalitaire manier vorm kan krijgen.
Om er één aspect uit te pikken: het begrip vrijheid. Het is een cruciaal begrip voor Arendt, waar ze een specifieke invulling aan geeft. Niet in de zin van persoonlijke autonomie, zoals we tegenwoordig meestal doen. Vrijheid heeft voor Arendt altijd te maken met goed menselijk samenleven, en hoe politiek (in brede zin) dat mogelijk kan maken. Centraal daarbij staat het menselijk vermogen om te handelen, een ander belangrijk begrip in Arendts denken. Handelen wil zeggen in vrijheid, als individu, de context waarin je leeft onderzoeken en bevragen, en daarin ‘iets in gang zetten’: je uitspreken, iets concreets doen. Daarbij is het niet vanzelfsprekend om de gebruikelijke gang van zaken, wetten en protocollen te volgen, integendeel. ‘Ik deed in mijn werk in de zorg niet wat mij verteld werd,’ zoals een van ons deze tegendraadse opvatting uitdrukte. Zo’n vrije handeling roept vrije handelingen van anderen op, en je kunt nooit weten hoe je handeling zal uitpakken. Zo handelen veronderstelt dat mensen in vrijheid kunnen denken en redeneren, op grond van de feiten. Én dat ze daarbij niet het eigenbelang, maar het goede voor menselijk samenleven voor ogen hebben. Vergelijk dat eens met onze huidige politici die gegijzeld worden door de belangengroepen die ze vertegenwoordigen…
In vrijheid met elkaar nadenken en discussiëren, in eerlijkheid en geraaktheid een standpunt innemen en iets doen. Dat is de belangrijkste voorwaarde voor niet-totalitair samenleven. Het vraagt een kwetsbare, onderzoekende manier van je engageren en accepteren dat er geen eenduidig moreel, religieus houvast is. Niet eenvoudig, die onzekerheid. Maar Arendt blijft ons inspireren en komend seizoen gaan we dus gewoon verder lezen. Wie sluit aan?
