Symposium ‘Is kunst woke?’

Een symposium over moraal in kunst en literatuur.

Het thema

Van de oude Grieken af kennen we het ideaal van het kalokagathon, de harmonie tussen het mooie en goede, de kunst en de moraal. De ideale burger zou door die harmonie in zijn denken en zijn gedrag gestempeld zijn. Dit ideaal heeft grote invloed gekregen, maar is in de laatste eeuwen aan erosie onderhevig. De kunst verzelfstandigde zich, moraal en levensbeschouwing kregen hun eigen terreinen toegewezen.    

Men bleef proberen om deze separatie tegen te gaan en het kalokagathon te rehabiliteren. De geschiedenis laat daarvan tal van voorbeelden zien. Een actuele verschijningsvorm is het – meestal in kritische zin zo genoemde – ‘wokisme’. Op de achtergrond daarvan staan visies van emancipatorische en identiteitspolitieke aard. 

Twee voorbeelden uit februari 2023. De kinderboekenauteur Pim Lammers trad terug als dichter voor de komende Kinderboekenweek. Hij werd geattaqueerd van radicaal-rechtse en conservatief-katholieke zijde, maar ook door een organisatie als ‘Free a Girl’, omdat hij pedofilie zou verheerlijken. In dezelfde maand ontstond heftige discussie over het besluit van de Britse erven van Roald Dahl om zijn kinderboeken te onderwerpen aan correctie door ‘inclusive sensitivity readers’.

In het verleden speelden zich heftige morele debatten af rond het werk van een componist als Richard Wagner, beeldend kunstenaars als Emil Nolde, Pablo Picasso, Ai Weiwei, Judy Chicago, auteurs als Louis-Ferdinand Céline, Knut Hamsun, Vladimir Nabokow, Gerrit Achterberg, Lucebert. 

Het symposium

Alle reden om de ingewikkelde thematiek rond KUNST, LITERATUUR, en MORAAL bespreekbaar te maken – een debat dat vooral in de literatuurwetenschap al geruime tijd gaande is. Theoretici als Wayne Booth, Richard Rorty en Martha Nussbaum onderstreepten de morele functie die literaire fictie kan hebben. De vraag is dan, hoe zulke gedachten geconcretiseerd zouden moeten worden. Evenals mensen, kunnen ook kunstwerken ons inspireren door ons voorbeelden van morele moed en onbaatzuchtigheid te laten zien. Maar ze kunnen ons ook in moreel opzicht te denken geven door ons te ontroeren, te verwarren, te verbijsteren, onze regels te verstoren, onze hypocrisie te ontmaskeren. Waar leggen we het zwaartepunt? Daarover gaat dit symposium. Het is, in goede samenwerking met de Geertekerk, georganiseerd door het onderzoekerscollectief Figura Divina (m.n. Johan Goud, Marc De Kesel en Anne-Marie Korte).

Programma

Opening 10.30 – 10.40 door Johan Goud, dagvoorzitter

Kunst- en literatuurtheoretische introducties – 10.40 – 12.00

• Liesbeth Korthals Altes – ‘Literatuur en moraal, vruchtbare botsingen’
• Leen Verheyen – ‘Het morele en het artistieke oordeel over kunstwerken’
• Discussie (11.40-12.00)

Lunch 12.00-13.00

Antisemitisme – 13.00-15.00

• Albert van der Schoot, ‘Richard Wagner, het jodendom en de ontaarding van de muziek‘
• Ruud Welten – ‘De oerkreet van Louis-Ferdinand Céline‘
• Wessel Stoker – ‘Antisemitisch en ‘ontaard’ – over de kunst van Emil Nolde’
• Discussie 14.30-15.00

Pauze 15.00-15.30

Is kunst woke? – 15.30-17.30

• Welmoed Wagenaar – ‘Fan-fictie en de grenzen van fantasie’
• Marc De Kesel – ‘Is surrealisme woke? Is woke surrealistisch? Het pertinente van een anachronistische reflectie’
• Anne-Marie Korte – ‘Marina Abramovic: Performance kunst van provocatie tot institutionalisering’  
• Discussie – 17.00-17.30

Afsluiting en borrel tot 18.00

Personalia

Johan Goud is emeritus hoogleraar religie in kunst en literatuur (Universiteit Utrecht). Dagvoorzitter.

Marc De Kesel is emeritus hoogleraar (Radbouduniversiteit Nijmegen); vrijwillig medewerker Titus Brandsma Instituut (Nijmegen).

Over wat ‘woke’ precies is, zijn de meningen behoorlijk verdeeld. Discussies over deze kwestie dreigen vaak al snel iets surrealistisch te krijgen. Alsof men dan, van wat ‘surrealisme’ betekent, wél een precieze definitie zou hebben. Het is daarom niet oninteressant om tegenover de huidige woke-wave de nodige afstand te nemen en die te bekijken vanuit het vroege surrealisme dat precies honderd jaar geleden, met het Surrealistisch Manifest van Breton, in het leven werd geroepen. Hoe zou, alle anachronisme ten spijt, een hedendaagse woke-blik aankijken tegen de toenmalige surrealistische escapades? Maar ook, even anachronistisch: hoe zou het surrealisme van toen op zoiets als onze woke -alertheid hebben gereageerd? In zijn lezing gaat Marc De Kesel in op de grondaspiraties van het surrealisme en, meer bepaald, op de ethische, politieke dimensie die daar aan kunst wordt toegeschreven. Van daaruit wordt het mogelijk, zo luidt De Kesels stelling, om de woke-kritiek die vandaag in verband met kunstuitingen worden geventileerd, in een kritische context te plaatsen.

Anne-Marie Korte is hoogleraar religie en gender (Universiteit Utrecht).

Marina Abramovic wordt de ‘grootmoeder van de performance kunst’ genoemd en heeft inmiddels een carrière van vijftig jaar op haar naam staan met grote en indrukwekkende projecten zoals Rhythm 0 t/m 10 (1974)  en The Artist is Present (2010). Zij lijkt evenwel in toenemende mate haar status als beroemde performance kunstenaar te iconiseren (en te verzilveren!) In deze lezing bespreek ik een aantal morele controverses die haar werk in verschillende fases heeft opgeroepen heeft opgeroepen, zoals de kwestie van het oproepen tot en zelf verrichten van fysiek geweld ten opzichte van haar eigen lichaam. 

Liesbeth Korthals Altes is emeritus hoogleraar literaire theorie en Franse literatuur (RU Groningen).

Welk soort morele of ethische functies van literatuur zou je in een democratie willen koesteren? Hoe verhoudt zich daartoe de huidige ‘wokeness’ tendens? Moet literatuur verheffen, en ons het schone en het goede voorhouden? Of ligt de ethische kracht van literatuur misschien juist in haar vermogen om de gangbare moraal uit te dagen en ons bewust te maken van onze afgronden, “jenseits von Gut und Böse”? In deze lezing bespreek ik een aantal toonaangevende filosofische en wetenschappelijke posities ten aanzien van de morele functie van literatuur – van het uitgesproken moralisme van Plato, ooit, en Nussbaum nu, tot aan de ‘deconstructivistische’ gedachte dat het ethische potentieel van literatuur juist ligt in het opschorten van het morele oordeel.

Albert van der Schoot was universitair docent esthetica en cultuurfilosofie aan de Universiteit van Amsterdam, en lector kunst en reflectie bij ArtEZ.

Wessel Stoker is emeritus hoogleraar esthetica (VU Amsterdam).

Leen Verheyen is postdoctoraal onderzoeker (Universiteit Antwerpen).

Welmoed Wagenaar is promovenda (RU Groningen en Universiteit Antwerpen).

Ruud Welten is hoogleraar filosofie (EU Rotterdam).

Praktisch – meedoen?

Info en aanmelding op J.F.Goud@uu.nl. De aanmelding is definitief na overmaking van de deelnamekosten, incl. koffie, lunch, borrel: € 25,–. Uiterlijk 10 september over te maken naar NL17 RABO 0139 2771 02 t.n.v Remonstrantse Gemeente Utrecht. Leden en vrienden van de Geertekerk mogen met korting deelnemen aan deze dag. Zij betalen € 15,-.