Verticaal en horizontaal

‘Alleen wie het voor de Joden uit schreeuwt, mag gregoriaans zingen’. Deze prikkelende uitspraak van de Duitse theoloog en verzetsman Dietrich Bonhoeffer illustreert misschien wel het helderst, hoe voor hem geloven altijd ook een praktisch-ethische dimensie zou moeten hebben. Anders gezegd: een geloof dat alleen uit ‘woorden’ (gedachtes, overtuigingen) bestaat, maar geen praktische consequenties heeft, is geen vervuld geloof.

Verticaal: jij en God

Het leven van Bonhoeffer is een indrukwekkend voorbeeld van de twee aspecten van verbinding die je bij religie kunt onder scheiden: het verticale en het horizontale.

Het verticale aspect is de verbinding tussen jou en God. Op een of andere manier word je aangesproken, verrast, ontregeld door het Woord – de stem van God – die ‘senkrecht von Oben’ (‘loodrecht van boven’, een term van Karl Barth, die grote invloed had op het denken van Bonhoeffer) dat inbreekt in ons eigen bestaan.

Ontregelende stem

Geloven is niet zozeer een intellectuele beweging van ons uit, alsof wij al denkend en redenerend opklimmen tot God. Eerder is het omgekeerd: we worden ‘wakker geschud’ uit ons comfortabele eigen wereldbeeld. Dit ‘openbaringsgeloof’ was een radicale breuk met het cultuurchristendom van zijn tijd. De kerken hadden zich er al te comfortabel genesteld in de heersende culturele en politieke opvattingen, waardoor de ontregelende tegenstem, die het evangelie is, gesmoord wordt. Het is nodig dat we als kerken een geheel nieuwe taal leren als we spreken over God en mens. In zijn preken, geschriften en boeken heeft hij zo een diepe indruk gemaakt met zijn radicale gedachtes over een vernieuwing van ons theologisch denken en spreken.

Horizontaal: jij en je geloof in het dagelijks leven

Maar dit ging bij Bonhoeffer altijd samen met het horizontale aspect van geloven: namelijk hoe je dat in het dagelijks leven gestalte geeft. Wat staat je te doen, in de politiek, in je eigen levens verbanden? Juist door een diepe doordenking van het verticale aspect van geloven kwam voor hem meer en meer vast te staan dat de manier waarop de gevestigde kerken in Duitsland dat horizontale aspect vormgaven, niet de weg was die Christus wijst. Wat nodig was: een ondubbelzinnige afwijzing van de vergoddelijking van de mens (het fascisme) en een ondubbelzinnige oproep om de vervolging van joden te veroordelen.

Keuze met gevolgen

Zijn keuze om uiteindelijk in Duitsland te blijven en deel uit te gaan maken van het – levensgevaarlijke – verzet tegen Hitler waren voor hem, hoe zwaar die weg hem ook viel, de onvermijdelijke consequenties van het samengaan van de verticale en de horizontale assen van wat geloven werkelijk is. Enkele dagen voor het einde van de oorlog werd hij terechtgesteld.

Dietrich Bonhoeffer leeft voort in zijn geschriften en in zijn biografie, die talloze mensen hebben geïnspireerd en moed hebben gegeven.

Als je jezelf meer wil verdiepen in Bonhoeffer:

• Cursus (is al bezig)
• Excursie naar Berlijn (deelnemers aan de cursus hebben wel voorrang)
• Retraite Verzet en overgave in Barchem