Gedeelde waarden

In het oorlogsjaar 1943 dachten de Franse filosofen Albert Camus in Frankrijk en Simone Weil in Engeland onafhankelijk van elkaar na hoe de samenleving in hun land en in Europa er na de oorlog uit zou moeten zien. Beiden vonden dat daarvoor een gedeeld waardenbesef als een moreel kompas onontbeerlijk was.

Moreel Kompas

Simone Weil stelde zich daarin drie niveaus voor: (1) Ethische waarden: die zijn onvoorwaardelijk en niet gebonden aan enig object, persoon of gebeurtenis. Daarom zijn ze universeel. Voor Weil is daarvan het uitgangspunt het Goede en de drijvende en verbindende energie de inclusieve (of allen omvattende) Liefde. Als voorbeelden van die waarden noemt zij waarheid, orde, schoonheid, gerechtigheid, verplichting; die zijn van uitsluitend kwalitatieve aard en worden door de mens intuïtief aangevoeld. Ze zijn in de mens als het ware aangeboren aanwezig. Dat is aan allen gegeven en hierin zijn de mensen onderling volstrekt gelijk.

(2) Morele waarden: die hebben met feiten te maken. Ze zijn voorwaardelijk, persoonsgebonden en objectafhankelijk. Voorbeelden zijn recht, rechtsstaat, democratie, plicht, persoonlijkheid, identiteit; zij zijn door de mensen in onze wereld verworven, zo niet bevochten. Het uitgangspunt is de Persoon (lichaam en geest/brein) en de ontplooiing ervan, en de drijvende energie is de kracht en daarmee de macht. Deze waarden zijn door het verstand beredeneerd via het causaliteits-denken van de Verlichting. De mens moet hiervoor kritisch kunnen denken. De mogelijkheid daarvoor hangt af van zijn intellectuele vermogens. Daarin zijn de mensen onderling (en ook individueel gedurende hun leven) ongelijk, iets dat onverbiddelijk aan het licht komt zodra mensen zich in onderlinge competitie trachten te bewijzen en op te klimmen op de sociaaleconomische ladder. Het geven van gelijke leermogelijkheden, zelfs onder de meest ideale omstandigheden, zal de onderlinge ongelijkheid slechts doen toenemen.

(3) Tenslotte is er nog een derde niveau van waarden te noemen. Dat heeft als uitgangspunt de belangen met als drijvende energie het geld en het sociale prestige. Dit is het niveau van het amoreel denken (met inherent het gevaar van immoreel handelen). Typische waarden in deze categorie zijn ambitie en doeltreffendheid. Deze waarden zijn grotendeels kwantificeerbaar. De denk- en werkwijze is het utiliteits-denken van het verstand en de drijfveren zijn de behoeften en begeertes van lichaam en geest/brein en overwegingen van praktische aard. Op dit niveau moeten mensen zich bewijzen door competitie. Ook op dit niveau zijn de mensen in hun capaciteiten onderling ongelijk; en in het besef van die ongelijkheid ligt de wortel van de strijd om de macht en van de uitbuiting.

Belang van gedeelde waarden in onze tijd

In de optiek van Simone Weil dienen de ethische waarden houdingbepalend en daarom altijd leidend te zijn voor het handelen in onze wereld. Zo moet het bovengenoemde besef van verplichting dat altijd zijn voor de overwegingen over en de beoordeling van rechten en plichten in onze maatschappij. Omdat deze gedachtelijn die voortkomt uit de christelijke boodschap, over universele waarden gaat, kan die ook opgaan voor een seculiere, multiculturele samen-leving. Dit moet zowel vrijzinnigen als anders denkenden kunnen aanspreken.

In deze tijd waarin tal van mensen vanuit andere culturen en religies een plek in ons land en in Europa trachten te vinden, dient het belang van gedeelde waarden in een duidelijk herkenbare hiërarchie als een moreel kompas voor zowel de nieuwkomers als de ingezetenen van het gastland zich opnieuw aan.

Waar populisme met fascistische trekken opnieuw de aandacht trekt, de democratie onder druk staat en er opnieuw een oorlog in Europa woedt, lijkt Weils visie weer uiterst relevant te zijn.